Yerin ve atmosferin ısı kaynağı güneştir.Atmosfer yerden yansıyan ışınlarla ısındığı için alt katları sıcak üst katları soğuktur.Yükseldikçe sıcaklık her 200 metrede 1 derece azalır.
Sıcaklık iklim elemanları içinde en fazla etkiye sahiptir.
*İklim elemanlarını kontrol eder, dağılış ve etkinliklerini kontrol eden elemandır.
*Yeryüzünün ve atmosferin ısınmasında magmanın etkisi yoktur. Sıcaklık Terselmesi (Inversion)
Kışın soğuk ve durgun havalarda soğuk hava çökerek zemine yerleşir. Sıcak hava da onun üzerinde yükselir. Böylece yükseldikçe sıcaklık azalacağı yerde artar . Buna denir. Bu olay kışın şehirlerde hava kirliliğini daha da artırır. SICAKLIĞIN DAĞILIŞINI ETKİ EDEN FAKTÖRLER
1) Güneşe Bağlı Faktörler, Yeryüzüne güneşten gelen enerji solar konstant ile belirlenir. Atmosferin üst sınırında 1 cm kareye dakikada gelen kalori miktarına solar konstant yani güneş sabitesi denir.
Güneş sabitesi dünyanın güneşe yaklaşıp uzaklaşmasıyla değişir. Dünya güneşe en yakın olduğu 30 Ocak günü güneş sabitesi artar, en uzak olduğu 4 Temmuz tarihinde güneş sabitesi azalır.
Dünya güneşten gelen enerjiden tam olarak yararlanamaz. Bu enerjinin %33'ü bulutlardan ve atmosferden uzaya geri yansır. Buna albedo denir, geri kalan enerji ise yer atmosferinin ısıtılmasına ve aydınlatılmasına yarar. 2) Dünyanın Şekli( enlem etkisi ): Güneş ışınlarının geliş açısı enleme göre değişir.Ekvator çevresine dik ve dike yakın açıyla, kutuplar çevresine eğik açıyla gelir. Bu nedenle ekvatordan kutuplara doğru sıcaklık azalır. Bu nedenle:
Ekvator çevresinden gelen rüzgarlar sıcaklığı artırırken , kutup bölgesinden gelenler sıcaklığı düşürür.
Kutuplara yakın yerden gelen okyanus akıntıları soğuk iken, Ekvatora yakın yerden gelenler sıcak su akıntısı şeklindedir.
Denizlerin sıcaklığı ve tuzluluğu kutuplara doğru azalır.
Tarımın yükselti sınırı, Toktağan kar sınırı (Daimi kar sınırı), Orman üst sınırı kutuplara doğru azalır.
Akarsuların donma süresi kutuplara doğru uzar.
Bitki örtüsü aralıksız kuşaklar oluşturur. 3)Dünya'nın Günlük Hareketleri: Güneş ışınlarının düşme açısı günün saatine göre değişir. Sabah ve akşam saatlerinde ışınlar yatık düşer ve atmosferde daha uzun yol (tutulma fazla) geçerek gelirler. Bu yüzden bu saatlerde sıcaklık azdır. Öğle saatlerinde ışınlar dik düşer ve atmosferde daha kısa yol izleyerek gelir sıcaklık yüksektir. Ancak en yüksek sıcaklık Güneş ışınlarının en dik geldiği 12'de ölçülmez. En yüksek sıcaklık enerji birikiminin en yüksek olduğu öğleden sonra (13 - 14) ölçülür.
En düşük sıcaklıkta sıcaklık kaybının en fazla olduğu an ise Güneş'in doğuş anıdır (05-06). Çünkü gün boyunca ısınan yeryüzü gece boyunca sıcaklık kaybeder. 4)Dünya'nın Yıllık Hareketi Ve Eksen Eğikliği: Yer ekseninin sağa doğru 23 derece 27 dakika eğik olması Dünya'nın Güneş'e karşı konumunun değişmesine neden olur.Bu nedenle Güneş ışınları 21 Haziran'da K.Y.K , 21 Aralık' ta G.Y.K dik düşer.Dolayısıyla yarım kürelerde farklı mevsimler ve farklı sıcaklıklar görülür.
Ayrıca sıcaklık gecikmesinden dolayı K.Y.K'da en sıcak aylar karalarda Temmuz Ağustos,denizlerde eylüldür. G.Y.K' den sıcak aylar karalarda Ocak ve Şubat'tır, Denizlerde mart ayıdır. 5)Yükseltinin Etkisi: Atmosfer yerden yansıyan ışınlarla ısındığı için alt katları sıcak, üst katları soğuktur. Yükseldikçe sıcaklık 200m'de 1c derece azalır. Çünkü yükseldikçe nem ve yoğunluk azalmaktadır. Ayrıca yerler alçak yerlere oranla gündüz daha fazla ısınır. YÜKSELTİ ARTTIKÇA NEDEN
Sıcaklık azalır. Troposfer yerden ışıma yoluyla ısındığı için
Yerçekimi azalır Yerin merkezinden uzaklaştığı için
Atmosfer kalınlığı ve yoğunluğu azalır. Gazlar yerçekiminin etkisi ile zeminden toplanır
Nem azalır. Nem ağır olduğu için zeminde toplanır
Basınç azalır. Atmosfer kalınlığı ve yoğunluğu azaldığı için
Mekanik çözülme artar. Sıcaklık farkı arttığı için
Sıcaklık farkı artar Gazların yoğunluğu ve nem azaldığı için
Bitki türü azalır Sıcaklık ve nem oranın azalması 6)Atmosfer'in Nem Derecesi: Havadaki nem ısınmayı ve soğumayı azaltır.Günlük sıcaklık farkının fazla olmasının önler. Nemin fazla olduğu bölgelerde ısınma ve soğuma yavaş, az olduğu bölgelerde hızlı olarak gerçekleşir. Kışın bulutsuz günlerde hava çok soğuk olur.
-- Bulutlu günlerde sıcaklık farkları azalır.
-- Nemli hava, kuru havaya göre geç ısınır ve geç soğur. Denizellik Ve Karasallık : Bir bölgenin denize yakın ya da uzak olması (deniz etkisinden faydalanma oranı) iklimini etkiler. Denizler geç ısınıp geç soğur. Çünkü, ısı iletkenlikleri zayıftır. Böylece deniz etkisi altında bulunan (denize yakın) yerlerde de hava geç ısınıp, geç soğur. Bir başka etkisi ise denizden esen rüzgarların kışın ılıtıcı, yazın serinletici etki yapmasıdır.
Ilıman şartlar etkili olur. Oysa deniz etkisinden uzak yerlerde hava çabuk ısınır, çabuk soğur. Çünkü havadaki (atmosferdeki) nam oranı (atmosfer yoğunluğu) düşüktür. Denizellik ve Karasallığı Belirleyen Özellikler
1. Hava çabuk ısınıp, çabuk soğuyorsa karasal, geç ısınıp geç soğuyorsa denizel iklim şartları etkilidir.
2. Kış erken geliyor uzun sürüyorsa karasal, geç gelip kısa sürüyorsa denizellik etkilidir.
3. Yaz ve kış arasındaki sıcaklık farkı fazlaysa karasal, azsa denizellik etkilidir.
(Karasal ve denizel ortamlar arasında sıcaklık farkı yazın en az, kışın en fazladır.)
4. Yıllık sıcaklık farkı fazlaysa karasal, azsa denizeldir.
5. Atmosferdeki nem oranı fazla ise denizel, az ise karasal'dır.
6. Yıl içindeki yağışlar yaz ve ilkbaharda toplanıyorsa karasaldır.
7. Yıllık ortalama yağış 500 mm kadarsa karasal, 500 mm fazla ise denizeldir.
8. Bitki örtüsünce zengin ise denizel, fakirse karasaldır.
9. Bitkiler geniş yapraklı ve her mevsim yeşil kalabiliyorsa denizel, iğne yapraklı ve bodur ise karasal'dır.
10. Sıcaklık eksi değerlere iniyorsa karasal, eksi değerlere inmiyorsa denizeldir. 7)Bakı Ve Eğim: Eğimin fazla olduğu yerler Güneş ışınlarını daha dik alırken eğimin az olduğu yerler Güneş ışınlarını daha eğik alır. Böylelikle eğimin fazla olduğu yerler fazla ısınırken, eğimin az olduğu yerler az ısınır.
Cisimlerin Güneş'e göre olan durumlarına bakı denir.Güneş'e dönük olan yamaçlar daha çok ısınır. K.Y.K'da güney yamaçlar, G.Y.K'de kuzey yamaçlar daha fazla ısınır. Güneşe dönük yamaçlarda:
1. Güneşlenme süresi daha uzun
2. Sıcaklık daha fazla
3. Aynı tür bitkilerin olgunlaşma süresi daha kısa
4. Ormanın (ağacın) yetişme sınırı daha yüksek
5. Karların erime süresi daha erkendir.
6.Daima (toktogon) kar sınırı yüksektir 8)Kara Ve Denizlerin Etkisi: Karalar denizlere göre daha çabuk ve daha çok ısınırlar ve soğurlar.Denizler ise geç ısınıp geç soğurlar.Bundan dolayı karalarda yazın sıcaklık çok yüksek, kışında çok düşüktür.
Bu durumun nedenleri, kara ve denizin özgül ısı farklılığı,karaların sabit denizlerin hareketli olmaları,kara ve deniz üzerindeki nemin farklı olması ve ışınların karalarda 1 metreye,denizlerde 200 metreye kadar ulaşmasıdır. Kara ve denizlerin farklı ısınmasının sonuçları:
1. Denizler geç ısınıp geç soğur,karalar erken ısınıp erken soğur. Bu yüzden karalarda sıcaklık +70, -70 arasında oynarken, denizlerde 2,+34 arasında oynar
2. Karalarda en soğuk ay Ocak iken denizlerde Şubat ayıdır.Karalarda
en sıcak ay Temmuz-Ağustos iken denizlerde eylül ayıdır.
3. Kara ve deniz meltemleri meydana gelir.
4. Denizler karalara göre kışın ılık, yazın serin olduğundan denizlerden gelen rüzgarlar kışın ılık yazın serindir.
5. Kuzey yarımküre Güney yarımküreden -2 derece daha sıcaktır.
6. Kuzey yarımküre'deki sıcak kuşak Güney yarımküreden daha geniştir. 9)Deniz Akıntıları: Ekvator'dan kutuplara giden akıntılar sıcaklığı arttırırken,kutuplardan gelenler sıcaklığı azaltırlar. Akıntılar sayesinde kıtaların 50,70 derece enlemleri arasındaki batı kıyıları doğu kıyılarından sıcaktır. Akıntılar sıcaklık kuşaklarının genişliğini etkilediği için sıcaklık kuşaklarının genişliği enleme uymaz.
Termik Ekvatorun yer Ekvator'undan sapmalar göstermesinin nedenlerinden biri okyanus akıntılarıdır.
Sıcaksu akıntıları: Soğuksu akıntıları:
-- Gulfstream -- Labrada
-- Alaska -- Kaliforniya
-- Brezilya -- Humbolt
-- Kroşiva -- Benguela
-- Oyoşivo
60° Kuzey enleminin Ocak ayı ortalama sıcaklığı -16°C iken, Kuzeybatı Avrupa kıyılarının Ocak ayı ortalama sıcaklığı +2, +3 °C dir. Bunun nedeni Golf-setream sıcak su akıntısıdır. Aynı enlemdeki Kanada'nın doğu kıyılarının Ocak ayı ortalaması -20°C, -25 °C dir. Bunun nedeni labrador soğuk su, akıntısıdır. 10) Rüzgarın Etkisi: Rüzgarlar geldikleri yerin sıcaklıklarını ulaştıkları yerlere taşırlar. Enlem faktöründen dolayı K.Y.K' de güneyden esen, G.Y.K' de ise kuzeyden esen rüzgarlar hava sıcaklığını yükseltir. Denizden karaya esen rüzgarlar ise yazın serinletici, kışın ılıtıcı rol oynar. 11) Bitki Örtüsünün Etkisi: Ormanlar yazın serin,kışın ılık olur. Çünkü orman toprağın nemini korur. Böylece ormanlık alanlarda günlük sıcaklık farkı az, çıplak alanlarda ise çok olur. Yeryüzünde sıcaklığın dağılışı:Yeryüzünde sıcaklık her yerde aynı değildir. Bunda daha çok enlem,kara ve denizlerin dağılışı ve yükseltinin etkisi vardır. Yeryüzünde Güneş ışınlarının düşme açısına bağlı olarak matematik iklim kuşakları oluşmuştur. Sıcaklık kuşakları ise kara deniz dağılışı, okyanus akıntıları, yükselti, nemlilik gibi diğer etmenlerin etkisiyle oluşmuştur. K.Y.K'de ılıman ve sıcak kuşağın daha geniş yer kaplaması karaların fazla yer kaplamasındandır. A) Sıcak Kuşak : Sıcaklık ortalaması 20 derecenin üstündedir. Sıcaklık farkı azdır. (eko car 1-2 derece) sıcaklık geçilmesi görülmez.
B) Ilıman Kuşak : Yıllık sıcaklık ortalaması 20-10 derece arasındadır. Karaların batı kesimlerinde yıllık sıcaklık farkı az, iç kesimlerinde ise fazladır.
C) Soğuk Kuşak : En yüksek sıcaklık ortalaması 10 derecenin altındadır.
Paz Ekim 31, 2010 8:20 pm